DİVRİĞİ'DE MADEN VE REZERVLERİ 1. Konum ve Mevcut Durum Divriği demir madenleri ile bilinen zuhurlar, Sivas ilinin Divriği ilçesinin takriben 5-8 km. kuzeybatısında bulunmaktadır. Yataklar büyüklük sırasına göre, A kafa (kontak pnömatolitik piritli manyetit), B kafa (kontak pnömatolitik geniş çapta parçalanmış martitize manyetit ve kısmen piritli), C plasen ve Purunsur (%50 toz ihtiva eden plaser martit ve hematit) , Dumluca (kontak pnömatolitik çok az piritli manyetit - hematit), Güneş (hidrotermal manganezli hematit) ten ibarettir (Şekil 1). Adı geçen yataklar Türkiye Demir ve Çelik İşletmelerine bağlı Divriği Madenleri Müessesesinin ruhsatı altındadır. Halen çalışan yataklar yılda takriben 750.000 ton kapasite ile A kafa ve 500.000 ton (parça-(-toz cevher) kapasitesi üe C plâseridir. istihsal edilen cevherlerin hemen hemen tamamı Karabük'e sevkedilmektedir. Yataklarda açık işletme metodları uygulanmakta, A kafada cevherler 1650 kotundan kuyularla 1435 seviyesine indirildikten sonra kırıhp-elenmekte, 3600 m.'lik havati hat ve 6,2 km.'lik karayolu ile 1100 rakımlı Cürek DDY. istasyonuna, C plâseri cevherleri ise kırıhp-elendikten sonra 4 km'lik karayolu ile Divriği DDY. istasyonuna taşınmaktadır. Çalışan basamakların yüksekliği 10-20 m. arasında değişmektedir. 174 DİVRİĞİ MADENLERİ CİVARI HARİTASI 175 2. Rezerv - Tenor - Dekapaj Divriği demir madenleri, yurdumuzun bilinen zengin tenörlü demir cevheri madenlerinin en büyüğüdür. Yataklar 1936'da bulunmuş, 1937 -1940 yılları ve 1968 -1970 yıllarında iki kere galeri, kuyu ve sondajlı aramalara tabi tutulmuştur. En son aramalara göre ve 1970 yılı sonu itibariyle tesbit edüen görünür + muhtemel rezerv 100 milyon tonu aşmıştır (Tablo 1). Tablo 1 — 1970 Yılı Sonu İtibariyle Divriği Madenleri Rezervi Yataklar ve cevher kalitesi Rezerv (ton) A Kafa (%54 Fe, 9(2,87 S) S6.058.153 B Kafa (%5S,16 Fe, % 1,075 S) 33.923.837 C Plasen (parça cevher %62 Fe) 3.800.000 C Plâseri zengin toz cevher (<,/c50,5 Fe) 4.770.000 C Plâseri serpantmli cevher (%35 Fe) 4.582.310 Purunsur (#60 Fe) 1.700.000 Dumluca (#60 Fe) 3.000.000 Güneş (%40 Fe, #6 Mn) 650.000 Toplam (Görünür+Muhtemel) 108.484.300 Yataklardan rezerv inkişafı ümit edilen zuhurlar, A Kafa (13.000.000 t. mümkün), C plâseri serpantinli cevherleri ve örtü molozları bölümü üe Güneş ve Dumluca yataklarıdır. Divriği madenlerinden A kafa ve C plâseri yatakları, ana istihsal sahası olmuş, tâli olarak ve zaman zaman Purunsur ile B Kafadan cüz'î istihsal yapılmıştır. Yatakların 1971'de işletmeye alınışından 1972 yılı sonuna kadar muhtelif zuhurlardan yapüan toplam istihsal ve dekapaj miktarları aşağıda verilmiştir (Tablo 2). Tablo 2 — Divriği Madenleri İstihsal ve Dekapaj Miktarları Yataklar A Kafa B Kafa C Plasen-f Purunsur Dumluca Güneş 1937 -1972 toplamı istihsal (Ton) 9 400.000 150.000 6.700.000 25.000 — 16 275 000 Dekapaj (m) 3.518.000 2.768.000 — — 6 286 000 176 Yapılan en son etüdlere göre, açık işletme ile istihsali öngörülen cevherlerin tonu başına isabet eden dekapaj miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir (Tablo 3). Tablo 3 — Divriği Madenleri Vasati İstihsal Dekapaj Oranı A Kafa + B Kafa C Flâseri (toz -+- parça) Furunsur (dere seviyesi altında) Dumluca (heaabı yapılmadı) Güne§ (yeterli etüdü yok) C Plâserinde, istihsali ekonomik olmadığından takriben 500.000 ton parça+toz cevher terkedilmektedir. Ancak ilerde istihsali planlanabilir. A-B kafalarda 1200 seviyesi civarındaki cevherler açık işletme veya başka bir sistemle istihsali bilâhare etüd edilecektir. Purunsur yataklarının hemen tamamı Çaltı suyu seviyesinin altmda olduğundan istihsalinin mümkün olup olmadığı henüz bilinmemektedir. 3. Divriği Madenleri Tevsiatmın Gerekçeleri 1972 yılı başında Sanayi Bakanlığı ile Birinci, İkinci ve Üçüncü Demir-Çelik İşletmeleri yetkililerince hazırlanan "Demir- Çelik Tesisleri Demir Cevheri Tedarik Plânlaması" etüdüne göre, kurulmuş bulunan ve tevsiatı yapılmakta veya yeniden kurulacak olan Demir-Çelik Tesislerinin 1976-1977 yıllarındaki demir cevheri talep miktarı yılda 6.300.000 ton civarındadır. Aynı etüde göre, rezerv, evsaf, işletme durumu dikkate alınarak Divriği madenleri dışındaki demir cevheri yataklarının Demir-Çelik Tesislerine verebileceği direkt kullanılır cevher miktarı ise yılda 2.300.000 ton civarındadır. İthale lüzum kalmadan, talebin yurt içinden karşılanması için, Divriği Madenlerinin yılda 4.000.000 ton kırılmış, elenmiş veya zenginleştirme ameliyesine tabi tutulmuş iyi evsaflı cevhere göre tevsi edilmesi gerektiği sonucu kendiliğinden ortaya 0,482 t/m» 0,5 t/ms *? •t •? 177 çıkar. Yatakların 100.000.000 ton cvarındaki kullanılabilir cevher rezervinin takriben 20 yılda tüketilecek şeküde plânlanmış olması fikri de istihsal kapasitesinin seçiminde etkili bir rol oynamıştır. C Plâseri projesi 1971'de tamamlanmış, proje kapasite, yüda 550.000 ton tuvenan cevher istihsali ile elenip tozlar ayrıldıktan sonra yüda 300.000 ton parça cevher sevkıyatı şeklinde seçilmiştir. C Plâseri halen bu kapasite ile çalışmaktadır. A ve B Kafalara gelince; B Kafanın kükürtsüz (piritsiz) cevher kısmından yılda 500.000 ton, kükürtlü kısmı A kafa ile birlikte işletilerek A ve B Kafadan yılda 4.000.000 ton istihsal yapılacaktır. Tevsiat 1975 yılı ortasında bitirilecek ve 1976'da normal kapasiteye erişilecektir. Tevsiattan sonraki istihsal miktarları Tablo 4'de verilmiştir. Tablo 4 — Tevsiattan Sonra Divriği Madenleri Tuvenan Demir Cevheri İstihsal Kapasitesi (ton/yıl) A ı B Kala B Kafa C Plâseri Stok C Yıllar 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 kükürtlü (t) 2.000-000 4000 000 4 000.000 4.000.000 4.000.000 4.000.000 4.000.000 4.000.000 kükürtsüz 350.000 350.000 350.000 500.000 500.000 500.000 500.000 500.000 kükürtsüz (t) plâseri toza 550.000 550.000 550 000 550.000 550.000 550.000 550.000 550.000 — 200.000 200.000 200.000 200.000 200.000 200.000 200.000 Toplam 2.900.000 5.100.000 5.100.000 5.250.000 5.250.000 5.250.000 5.250.000 5 250.000 A+B Kafa kükürtlü cevherleri ile stoklamnış bulunan ve işletme esnasında çıkacak C Plâseri tozları, konsantrasyona tabi tutulacaktır. Demir-Çelik Tesislerine tevsiattan sonra kırıl- 178 mış, elenmiş, zenginleştirme ameliyesine tabi tutulmuş %60-67 tenörlü yılda 4.250.000 ton civarmda parça cevher ve pelet sevkedilecektir. 4. Konsantrasyon Tesisleri A ve B Kafalardan istihsal edilecek 4.000.000 ton/yıl kükürtlü demir cevherinin vasatı tenörü %54 Fe civarında olacaktır. 4.000.000 ton/yıl cevher kaba konsantrasyona tabi tutulacak, 2.000.000 ton %1 kükürtlü 4 mm'lik parça cevher (kaba konsantre) sinterlenmek üzere Demir-Çelik Tesislerine sevkedüecektir. Bu cevherin tenörü %64 Fe olacaktır. Artakalan ve tenörü düşük 2.000.000 ton/yıl cevhere yılda 450.000 ton C Plâseri tozları (250.000 ton üretimden ve 200.000 ton stok tozdan) üâve edüerek ince öğütmeye ve konsantrasyona tabi tutulacaktır. înce konsantre peletlenerek %67 Fe tenörlü kükürtsüz 1.450.000 ton/yıl pelet elde edilecektir. 5. A-j-B Kafalar İşletme Tevsiatı 5.1. Projenin Açıklanması Projenin anlatımından önce A ve B Kafa demir cevheri yatakları hakkında kısa bilgi vermek gerekir. A Kafa 750 m uzunlukta (BW), yaklaşık 200 m genişlikte (NS), 1650 kotu ile 1200 kotu arasındaki 35-45° meyille güneye dalan kontak pnömatolitik bir manyetit yatağıdır. Komşu taşlar siyenit (monzonit), serpantin, kalker ve kontak metamorfizmaya uğramış ankerit (silisli dolomitik kalkerler) dır (Şekil 2). B kafa ise 330 m uzunlukta (NS), 150-200 m genişlikte (EW), 1650 kotu ile 1200 kotu arasında 45 - 50" meyille batıya dalan üst zonları parçalanmış martitleşmiş, piritini kaybetmiş kontak pnömatolitik manyetittir. Komşu taşları A Kafanınkl ile aynıdır (Şekü 3). A-B kafaların mostraları arasındaki mesafe 100-150 m'dir. B kafanm üst zonları 15 milyon 179 180 ton civarında kükürtsüz (pirıtsiz) demir cevheri olup geride kalan alt zonları piritli manyetittir. A+B Kafa maden yatakları açık işletme için gerekli şartları taşımaktadır. Cevherin hemen tamamı açık işletme ile alınabilecektir. İşletme ve diğer kayıplar rezervin %10'u olarak hesaplanmıştır. 1650 kotu ile 1400 kotu arasındaki cevhere isabet eden dekapaj miktarı ton başına 0,482 m3tür. 1400 - 1200 kotları arasında kalan rezervin %23'üne isabet eden dekapajın kesin hesabı henüz yapılmamış olmakla beraber alınan ön sonuçlara göre istihsal dekapaj oranında büyük bir değişiklik olmayacaktır. 5.2. İstihraç ve Ara Nakliye istihraç ameliyesi 10 m yükseklikteki en üst üç basamakta cereyan edecek ve olumlu sonuç ahndığı takdirde basamak yükseklikleri 20 m'ye çıkarılacaktır. Senede 900-1000 vardiye çalışılacağı öngörülmüştür. Delme, 165 mm uçlu delme makinaları ve bunlara yardımcı Track-Drüllerle yapılacak, ateşlemede AN-FO kullanılacaktır. Yükleme 3.82 m3(5 Cu. Yd.) lük ekskavatörlerle 40 tonluk damperli kamyonlara yapılacaktır. Kamyonlar cevheri ortalama 300 m uzaklıktaki iki kuyunun ağızlarına dökecektir. A+B Kafa kükürtlü cevherleri 1200 kotundaki galeriye irtibatlı iki kuyuya, B Kafa kükürtsüz cevherleri de 1435 kotuna irtibatlı bir kuyuya dökülecektir. Kuyuların meyli en çok 70° olacak, baş yukarı kuyu ve irtibat galerileri ile muhtemel tıkanıklıklara erişüecektir (Şekil 4). 5.3. Cevher Kırma A Kafa kükürtlü cevherleri için çalışacak kuyuların 40 m'lik ilk giriş kısmı bir geçici depo görevi görecektir. Kuyuların bu bölümüne yerleştirilen 150 cm giriş, 30 cm çıkış ağızlı çeneli kırıcılarda cevher kırılarak, aynı kuyulardan 1200 kotu 181   galerisinden alınmak üzere serbest düşmeye terkedilecektir (Şekü 4). Halen üç kuyu 1435 kotu galerisi ile irtibatlı olup bunlardan ikisi 1200 kotunda açılacak bir galeriye bağlanacaktır. B Kafa cevherleri, mevcut 1435 kotu galerisinden dekovillerle halen A Kafa için çalışan yılda 800.000 ton kapasiteli kırıcı ve eleklere taşınacaktır. 5.4. Ana Nakliye A-f-B Kafa cevherleri 1200 kotunda açılan 8 m2kesitli bir galeride kurulacak 1200 mm genişlikteki bir bandla C Plâseri tarafında kurulacak zenginleştirme tesislerine taşınacaktır. Galeri uzunluğu 2000 m kadardır. Bandlar feederlerle 2 kuyudan beslenecektir (Şekil 4). B Kafa cevherleri, mevcut tesislerde 7 cm'ye kırıldıktan sonra 3,6 km'lik havai hatla Cürek DDY istasyonuna taşınacaktır. B Kafadan senede 500.000 tondan fazla kükürtsüz cevher istendiği takdirde, aynı tesislerde kırüacak ve 500.000 tondan fazlası Cürek istasyonuna mevcut karayolu ile taşınacaktır. Galeri bir başyukarı, nakliye için açılan iki kuyu ve bir irtibat başyukansı ile havalandırüacaktır. Projede çözümü güçlükler arzedebilecek konular, ıkibuçuk yıl içinde iki kilometre uzunluğunda bir galeri ve 275'er metrelik iki kuyu üe üçyüzmetrelik iki başyukarının sürülmesi, band konstrüksiyonu, kırıcıların kuyu ağzına yerleştirilmesi ile DDY istasyonu ve hattının tevsii olarak görülmektedir. 5.5. Dekapaj A+B Kafada yılda ortalama 2.300.000 m3dekapaj yapılacaktır (ton basma 0,482 m5 yerinde). Dekapajm büyük bir bölümü metamorfize kalker ve serpantindir. Dekapajm döküleceği saha 1-3 km mesafede olup 30-40 milyon metreküp dekapajı almaya elverişlidir. 183 Dekapaj 165 mm delik ve galeride AN-FO üe ateşlenecek, buldozer ve 3,82 m^'Iük ekskavatörlerle kazılıp, 40 tonluk damperli kamyonlarla dekapaj pangasına taşınacaktır. 6. Yatırım Süresi Bilgileri A+B kafa istihsalinin 4,5 milyon tona çıkarılması için yapılacak ilâve yaürım miktarı 67.173.000 TL. iç, 97.695.000 TL. dış olmak üzere 164.868.000 TL. civarında olacaktır. Projede inşaat, hafriyat ve montaj işleri Demir-Çelik Genel Müdürlüğü bünyesince ve bazı işler bünye dışına ihale suretiyle yaptırılacaktır. işletme tevsiatmdan sonra yalnız işletme bünyesindeki işçi sayısı 1365, mühendis - memur sayısı ise 200 olacaktır. Tevsiat mevcut kapasiteye ilâveten yılda 3.800.000 ton cevher istihsalini öngörmektedir. 1975 yılının ikinci yarısında tecrübe işletmesine geçÜecektir. 1976 yılında da %90 kapasite üe çalışıldıktan sonra 1977 yılında tam kapasiteye erişileceği tahmin edilmektedir. Özel teşebbüs ve bilinen diğer demir cevheri yataklarının bütün kapasitesinden artakalan ihtiyacın Divriği'den karşılanması esasına göre tevsiat öngörüldüğünden, Divriği tevsiatı gerçekleştirilmediği takdirde aynı miktar cevherin uzun yıllar boyunca ithali kaçınılmaz bir zorunluluk olarak belirmektedir. En ucuz ithal cevherinin tonu 10 dolara alınabilmekte ve 5 dolara Türk limanına taşıtılabilmektedir. Tevsiat mevcut kapasiteye yılda 3.800.000 ton üâve istihsali öngördüğüne göre, rantabilite ile ügili değerler aşağıda verilmiştir: — ithal cihetine gidildiğinde yıllık döviz kaybı 57.000.000 dolar olacaktır. — Tevsiatm gerçekleştirilmesi halinde ithal cevherine göre yıllık parasal gelir (net kâr -J- amortismanlar) = 185.824.000 TL. ve yatırılan sermayenin net yıllık geliri %90 olacaktır.